ΘΕΛΟΥΜΕ ΕΡΓΑ, ΦΘΑΝΟΥΝ ΠΙΑ ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΕΣ ΑΝΤΕΓΚΛΗΣΕΙΣ

[ Του ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΟΥΡΟΥ ]

Ακούσαμε σήμερα στη Βουλή το κ. Θεοδωράκη να προτείνει την αναμόρφωση του Σωφρονιστικού Συστήματος, γενικά και αόριστα, χωρίς κάποια συγκεκριμένη πρόταση ή πρόγραμμα.

Η αντιπολίτευση με τέτοιες γενικόλογες τοποθετήσεις είναι εύκολη, πλην όμως ελάχιστης κοινοβουλευτικής αξίας. 

Πόσο μάλλον όταν οι κοινοβουλευτικοί μας εκπρόσωποι, στην πλειονότητά τους, δεν έχουν καν επισκεφθεί τις φυλακές για να διαπιστώσουν ιδίοις όμασι τα προβλήματα.

Η "κοινωνία αξιών" αντίθετα, έκανε πολλές επισκέψεις στα σωφρονιστικά ιδρύματα (στην ουσία δεν υπάρχει ελπίδα σωφρονισμού σε αυτές τις απάνθρωπες φυλακές, από τις οποίες βγαίνεις χειρότερος απ' ότι μπήκες) και διαπίστωσε επί τόπου τα προβλήματα, μίλησε με τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους, τους φύλακες, τους εθελοντές που προσφέρουν κοινωνικό έργο και το υποστηρικτικό προσωπικό.

Με βάση την διευρυμένη διαμεσολάβηση που έκαναν τα εξειδικευμένα στελέχη της, από τον Δεκέμβριο ήδη του 2014, διαμόρφωσε την παρακάτω ολοκληρωμένη πρότασή της για την πλήρη αναδιάρθρωση του σωφρονιστικού και μάλιστα την κατέθεσε και στον αρμόδιο υπουργό δικαιοσύνης τον κ. Παρασκευόπουλο. 

Ελπίζουμε να την διαβάσει έστω και με καθυστέρηση.

Θα την στείλουμε και στο κ. Θεοδωράκη ελπίζοντας ότι θα την υποστηρίξει.

Κυρίως όμως ελπίζουμε κάποια στιγμή να εφαρμοσθούν κάποιες από τις διεξοδικές προτάσεις μας. Όμως φοβόμαστε ότι η συζήτηση στο κοινοβούλιο είναι περί όνου σκιάς, όπως εν πολλοίς είθισται να γίνεται στις πολύβουες πλην όμως αναποτελεσματικές και επιφανειακές αντεγκλήσεις στα κοινοβουλευτικά έδρανα.    

Aκολουθεί η πρόταση μας για το σωφρονιστικό:       

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ “ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ”[1]

Σωφρονιστικό Δίκαιο είναι το σύνολο όλων των νομικών διατάξεων που αναφέρονται στον σωφρονισμό αυτού που έχει καταδικαστεί, και αφορούν:

• εφ’ ενός στην ποινή με την οποία και καταδικάστηκε,
• και αφ΄ ετέρου στην ομαλή επανένταξή του στην κοινωνία.

Στο Σωφρονιστικό Δίκαιο πρέπει να εξετάζονται οι αντικειμενικοί αλλά και οι υποκειμενικοί όροι υπό τους οποίους εκτελέσθηκε μία αξιόποινη πράξη, π.χ. η ηλικία, το φύλλο, η ψυχική κατάσταση, η μεταμέλεια, η επικινδυνότητα, η κατάσταση της υγείας, του δράστη κ.ά. Το Σωφρονιστικό Δίκαιο είναι παράγωγο του Σωφρονιστικού συστήματος που ακολουθεί και εφαρμόζει ένα κράτος και δεν πρέπει να συγχέεται με τον Σωφρονιστικό Κώδικα που αφορά τόπους και τρόπους έκτισης ποινών.

Ποινή είναι η κύρωση που υφίσταται ο παραβάτης ενός γραπτού νόμου με σκοπό την αποκατάσταση της κοινωνικής ευρυθμίας και της έννομης τάξης. Η ποινή συγκαταλέγεται στα μέσα που διαθέτει η κοινωνία για να εξασφαλίσει στους πολίτες, το αίσθημα της ασφάλειας – προστασίας αλλά εξ ίσου σημαντικό και για τη διαπαιδαγώγηση και την κοινωνικοποίηση των μελών της που παρέβησαν τους νόμους. Η αμερόληπτη και απαρέγκλιτη εφαρμογή των ποινών είναι συντελεστής της κοινωνικής τάξης και της νομιμοφροσύνης των πολιτών.

Συνεπώς με τη ποινή επιδιώκεται μία πολύπλευρη κοινωνική λειτουργία: 

• Επανορθωτική: για τη διαταραγμένη από τις εγκληματικές πράξεις κοινωνική ισορροπία.
• Εκτονωτική: γιατί η ποινή ως μέτρο απονομής του δικαίου, δικαιώνει και λυτρώνει τον αδικημένο, και αποκαθιστά και την ηθική τάξη στην κοινωνία.
• Αποτρεπτική, Εκφοβιστική: για να αποθαρρύνει τους επίδοξους παραβάτες, αλλά και να παραδειγματίζει.
• Διδακτική και Αναμορφωτική: για την εκπαίδευση του παραβάτη, το προσανατολισμό του στους νόμους και τις αξίες που αποδέχεται η κοινωνία και αναμόρφωση του χαρακτήρα του μέσω του τιμήματος που πληρώνει και μέσα από τη συνειδητοποίηση της πράξης του.
• Υποστηρικτική: με τη κατάλληλη προετοιμασία και υποστήριξή του για ομαλή επανένταξη του στην κοινωνία.

Η χαλάρωση ή στον αντίποδα η υπερβολική αυστηρότητα στην επιβολή των ποινών, μπορεί να λειτουργήσει αρνητικά για την κοινωνική σταθερότητα, να προκαλέσει αναταραχές, βίαιες συγκρούσεις, να επιφέρει αναρχία και διάλυση της κοινωνίας.

Τα προβλήματα στη λειτουργία του Ελληνικού Σωφρονιστικού Συστήματος

1. Το σωφρονιστικό σύστημα της χώρας μας είναι εξαιρετικά ατελές, όπως αποδεικνύεται καθημερινά στη πράξη. Δεν υπάρχει ολοκληρωμένος σχεδιασμός, κατάλληλες υποδομές και διαδικασίες, καθώς και εκπαιδευμένο προσωπικό που να ευνοούν τη σωφρονιστική λειτουργία.
2. Ο Ελληνικός Σωφρονιστικός Κώδικας, δεν αναφέρεται ρητά και με σαφήνεια στον σωφρονιστικό χαρακτήρα της ποινής, ούτε στην κοινωνική επανένταξη με αποτέλεσμα η ποινή στη νομοθεσία μας να μην θέτει ως στόχο το σωφρονισμό, αλλά μόνο την τιμωρία. Αυτό που αναφέρεται με σαφήνεια είναι ό,τι αφορά την ασφάλεια της φυλακής. Η ασφάλεια πρέπει να έχει κυρίαρχο χαρακτήρα, αλλά δεν μπορεί στη λογική και μόνο της μέγιστης δυνατής ασφάλειας να απαξιώνεται τελικά η λειτουργία του σωφρονισμού, αν και έχει δώσει το όνομά της στον ίδιο το κώδικα.
3. Το καθεστώς της φυλάκισης αποτελεί μία κατάσταση αντικείμενη στην ίδια την ουσία της ανθρώπινης φύσης. “Η επιβολή αυτής της ανθρώπινης κατάστασης δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς καταπίεση και κατά περίπτωση χωρίς βία, ακριβώς γιατί έρχεται σε αντίθεση με τις πιο μύχιες και ατράνταχτες παρορμήσεις για ελευθερία και αυτοπροσδιορισμό.” (Β. Φίλιας).
   Η κατάσταση αυτή οδηγεί πολλά άτομα στην αντίδραση, και ως επί το πλείστον δημιουργεί συνθήκες που ενισχύουν την καλλιέργεια μίσους στην ψυχή του κατάδικου για τους θεσμούς και τη κοινωνία.
4. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, τα προγράμματα θεραπείας και ψυχολογικής υποστήριξης είναι αναγκαία και σχεδόν ανύπαρκτα στις ελληνικές φυλακές. Αποτέλεσμα αυτού είναι να μην καταπολεμούνται τα βαθύτερα αίτια που προκάλεσαν την εγκληματική συμπεριφορά ώστε να μπορέσει να βρει πρόσφορο έδαφος η σωφρονιστική λειτουργία, αλλά να ανακυκλώνεται μια επιφανειακή και τιμωρητική αντίληψη για τη ποινή κάθε κρατούμενου.
5. Δεν υπάρχει συνέχεια στους στόχους εργασιακής απασχόλησης, οι οποίοι υιοθετούνται αποσπασματικά και δεν υπάρχουν αξιόπιστα κίνητρα για τους κρατούμενους ώστε να προσπαθήσουν για κάτι καλύτερο. Η εργασία είναι σημαντική για την αναμόρφωση του σωφρονιστικού συστήματος. Εκτός από την ψυχολογική υποστήριξη που μπορεί να προσφέρει στον κρατούμενο, μπορεί να τον βοηθήσει να εμπλουτίσει τις γνώσεις του, με μεγάλη θετική επίδραση στην διαβίωση του στις φυλακές αλλά και στο μέλλον του μετά την αποφυλάκιση.
6. Η κατάρτιση και εκπαίδευση των σωφρονιστικών υπαλλήλων είναι ελλιπής (σχολή 4μηνης φοίτησης), καθώς και τα κριτήρια πρόσληψης προσωπικού χωρίς εξειδίκευση αλλά με γενικές γνώσεις σε ένα αντικείμενο, δημιουργούν δυσχέρειες στην άσκηση αποτελεσματικής σωφρονιστικής πολιτικής.
7. Δεν υλοποιούνται τα προβλεπόμενα από το σωφρονιστικό κώδικα εκπαιδευτικά προγράμματα και σεμινάρια, λόγω του μικρού κρατικού προϋπολογισμού που προβλέπεται, γεγονός που οδηγεί στην ακύρωση των στόχων του σωφρονιστικού συστήματος.
8. Οι χώροι της φυλακής έχουν καταλήξει να λειτουργούν ως χώροι φύλαξης και μόνο των κρατουμένων, χωρίς τη δυνατότητα βελτίωσής τους και προετοιμασίας για επανένταξη τους στο κοινωνικό σύνολο.
9. Οι κάκιστες συνθήκες διαβίωσης, δεν ευνοούν στην αναμόρφωση της προσωπικότητας και της αξιοπρέπειας των κρατουμένων. Δημιουργούν ένα εγγενώς παραβατικό περιβάλλον στη φυλακή και είναι οι πιο σημαντικοί παράγοντες για την αναποτελεσματικότητα του σωφρονιστικού συστήματος.

Προτάσεις για ένα Ολοκληρωμένο και Σύγχρονο Σωφρονιστικό Σύστημα

Ως γενική αρχή, τα μέτρα που λαμβάνονται, η ποινή, το περιβάλλον και οι όροι έκτισης της, πρέπει να στοχεύουν στην αναδιαπαιδαγώγηση του κρατουμένου και όχι στην εξαθλίωση και την καταστροφή της προσωπικότητας του ως κοινωνικό ον. Δεν πρέπει να ακυρώνουν τον  ανθρωπιστικό χαρακτήρα του σωφρονιστικού συστήματος.

Οι ειδικότερες προτάσεις μας αφορούν στη βελτίωση του με σεβασμό στο Νόμο και στα Ανθρώπινα Δικαιώματα και θα μπορούσαν να ενταχθούν σε τέσσερις ενότητες:

Α) Υποδομές και Συνθήκες Διαβίωσης

1. Σαφή διάκριση των σωφρονιστικών καταστημάτων με βάση τη παρακάτω συλλογιστική:
   1. Τοπικές φυλακές και Κέντρα Κρατήσεως (για μικρές ποινές)
   2. Κεντρικές φυλακές (για μεγάλες ποινές και σοβαρά αδικήματα)
   3. Ειδικευμένα σωφρονιστικά καταστήματα για τους νέους που εκτίουν την ποινή τους πριν το 25ο έτος της ηλικίας τους και για ειδικούς θεραπευτικούς σκοπούς.
2. Διαχωρισμός δηλαδή των κρατουμένων αρχικά σε υπόδικους και καταδικασθέντες και μετά σε σχέση με το ύψος της ποινής, το είδος του εγκλήματος κλπ.
3. Αποσυμφόρηση των κορεσμένων φυλακών. Οι υποδομές είναι κάκιστες και για το πολύ 9.000 περίπου κρατούμενους, ενώ σήμερα φιλοξενούνται πάνω από 12.000.
4. Μείωση του πληθυσμού των ατόμων ανά κελί, δεδομένου ότι τα κελιά, στον αρχικό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, προορίζονταν να είναι ατομικά, αλλά τελικά χρησιμοποιούνται στη συντριπτική πλειονότητά τους από 3 – 4 κρατούμενους.
5. Δημιουργία χώρων πρασίνου με φυτά και παρτέρια στο δάπεδο και στο περίγυρο των προαυλίων που βελτιώνουν την ηρεμία και τη ποιότητα ζωής, ενώ ο κρατούμενος αποκτά μια πιο αισιόδοξη εικόνα και δεν βλέπει παντού τοίχους από μπετόν που επιβαρύνουν την ήδη άσχημη ψυχολογική του διάθεση.

Β) Θεσμοί, Διοίκηση και Ανθρώπινο Δυναμικό

6. Οι Διοικητές των φυλακών να επιλέγονται με συγκεκριμένα κριτήρια άριστης επαγγελματικής ικανότητας, να είναι ολοκληρωμένες προσωπικότητες με αδιαμφισβήτητο ήθος και με εξειδικευμένες διοικητικές ικανότητες.
7. Η εκπαίδευση των σωφρονιστικών υπαλλήλων να είναι ανάλογη σε διάρκεια και ποιότητα με εκείνη των αστυφυλάκων. Να περνούν κατάλληλα ψυχοτεχνικά τεστ, που να επιβεβαιώνουν την ικανότητα τους να εργαστούν σ’ αυτό το χώρο.
8. Πρόσληψη σωφρονιστικών υπαλλήλων που να μιλούν τη γλώσσα των αλλοδαπών κρατουμένων, ώστε να βελτιωθεί η επικοινωνία μαζί τους και να μην νιώθουν ότι απειλούνται τα δικαιώματά τους επειδή δεν μπορούν να εκφραστούν αποτελεσματικά.
9. Άρση του αποκλεισμού των φυλακών από την εποπτεία και τον έλεγχο των ανεξάρτητων αρχών.
10. Σύσταση δικαστηρίων για την νομιμότητα της εκτέλεσης των ποινών, που θα αποτελέσουν το νέο δικαστικό θεσμό για τον έλεγχο της νομιμότητας και της λειτουργίας του όλου σωφρονιστικού συστήματος, καθώς και κατοχή μόνιμης έδρας των αρμόδιων δικαστών εντός των σωφρονιστικών καταστημάτων.
11. Λειτουργία “Ειδικού Κέντρου Προσανατολισμού” για κατάταξη των εγκληματιών στα ενδεικνυόμενα σωφρονιστικά καταστήματα, ανάλογα με το είδος της παράβασης και της καταδίκης τους και καθιέρωση ειδικών τρόπων μεταχείρισης προς τους ανήλικους παραβάτες.
12. Εφαρμογή του θεσμού της ηλεκτρονικού εντοπισμού κρατουμένων που παραβίασαν τους όρους της άδειας εξόδου τους, με κατάλληλο ηλεκτρονικό βραχιόλι.

Γ) Εργασία, Επαγγελματική κατάρτιση, Μάθηση και Μόρφωση κρατουμένων

13. Δημιουργία κατάλληλων εκπαιδευτικών προγραμμάτων και υποδομών και με την εκμετάλλευση της πληροφορικής και του e-learning, για τη μόρφωση και την επαγγελματική κατάρτιση των κρατουμένων, διότι συμβάλλουν σημαντικά στην ταχύτερη κοινωνική ένταξη των παραβατών, στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης τους, στον περιορισμό της εγκληματικότητας και κυρίως στη μείωση των φαινομένων υποτροπής.
14. Εφαρμογή και ενίσχυση εναλλακτικών ποινών αντί της φυλάκισης, που θα μπορούν να επιλέξουν όσοι καταδικάζονται με ελαφρές ποινές, όπως π.χ. της κοινωφελούς εργασίας.
15. Ευρύτερη χρήση της δυνατότητας έκτισης της ποινής σε αγροτικά καταστήματα κράτησης, και ίδρυση και άλλων. Δημιουργία μονάδων παραγωγικής εργασίας κοινωνικού χαρακτήρα (κοινωνικές επιχειρήσεις) καθώς και κίνητρα για τους κρατούμενους που θα δεχθούν εθελοντικά την εκεί μεταγωγή και εργασία τους.
16. Λειτουργία μικροεργαστηρίων για χειροτεχνήματα και μικροεπισκευές, όπως κοπτική – ραπτική, πλεκτική, υφαντική, ξυλογλυπτική, ζωγραφική, επισκευή ηλεκτρονικών συσκευών κλπ. Τα προϊόντα των αυτά μπορούν να πωλούνται και από τα έσοδα να συντηρούνται κατ αρχάς τα εργαστήρια. Τα κίνητρα για την καλή και αποδοτική εργασία μπορεί να είναι η μείωση της ποινής, η άδεια εξόδου κλπ. Τα χρήματα που θα περισσεύουν μετά την πώληση των προϊόντων μπορούν να κατατίθενται σε ατομικούς λογαριασμούς καταθέσεων των εργαζομένων, ώστε να μπορούν να προσφέρουν κάτι στην οικογένεια τους ή να βρουν ένα κεφάλαιο εκκίνησης όταν θα βγουν από τη φυλακή. Η εργασία αυτή θα βελτιώσει την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθησή τους.
17. Ενίσχυση των υποστηρικτικών μηχανισμών για επαγγελματική αποκατάσταση όσων αποφυλακίζονται. Αύξηση των επιδοτήσεων του Ο.Α.Ε.Δ. για πρόσληψη αποφυλακισμένων, αλλά και ενισχύσεων στους αποφυλακισμένους για δημιουργία δικής τους δουλειάς.
18. Δημιουργία και καλή υλοποίηση ολοκληρωμένων προγραμμάτων που να ευνοούν την καλλιέργεια του ψυχικού κόσμου και την δημιουργικότητα των κρατουμένων, με ειδικά σεμινάρια και μαθήματα τέχνης, εξωστρεφή πολιτιστικά προγράμματα και αθλητικές δραστηριότητες.
19. Υποχρεωτική βασική εκπαίδευση στους αγράμματους φυλακισμένους και οπωσδήποτε στους ανηλίκους.

Δ) Υποστήριξη, παροχές

20. Εφαρμογή προγράμματος υποδοχής των κρατουμένων. Παρά την πρόβλεψη που υπάρχει στον εσωτερικό κανονισμό λειτουργίας των καταστημάτων, αυτό δεν εφαρμόζεται και έχει αδρανοποιηθεί. Σκοπός είναι η διευκόλυνση της ένταξης του κρατουμένου, με παροχές όπως εγχειρίδιο με τους κανόνες που ισχύουν στη φυλακή, συνάντηση με ψυχολόγο (για να εξομαλυνθεί η μετάβαση από το καθεστώς ελευθερίας στο καθεστώς κράτησης), κλπ.
21. Καταπολέμηση της διαφορετικής μεταχείρισης, που προκαλεί ανισότητες και διακρίσεις.
22. Ύπαρξη μόνιμου ειδικευμένου ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού εντός των φυλακών και ειδικά καταρτισμένων επιστημόνων, με σκοπό την παροχή της καλύτερης δυνατής σωφρονιστικής αρωγής.
23. Οι αυτοκτονίες εντός της φυλακής στατιστικά είναι πολύ πιο αυξημένες σε σχέση με τον έξω κόσμο, ιδίως τους πρώτους μήνες του εγκλεισμού. Είναι αναγκαία ειδική μέριμνα για ψυχολογική υποστήριξη στα πρώτα στάδια κάθε νέο-φυλακισμένου με εξειδικευμένους ψυχολόγους, αλλά και ειδική εκπαίδευση όλων των σωφρονιστικών υπαλλήλων για την αναγνώριση των αυτοκτονικών τάσεων.
24. Υποστήριξη και μέριμνα από τις κοινωνικές υπηρεσίες της φυλακής και των κοινωνικών υπηρεσιών του τόπου κατοικίας των κρατουμένων, ώστε να εξομαλυνθούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι ανάγκες των απροστάτευτων και άπορων μελών της οικογένειας τους.
25. Λειτουργία υποστηρικτικού μηχανισμού για την απεξάρτηση των εθισμένων στα ναρκωτικά κρατουμένων στις φυλακές.
26. Αναδιάρθρωση του τρόπου με τον οποίο επιχειρείται η επανένταξη των κρατουμένων στη κοινωνία και συνεργασία με τις κοινωνικές δομές που δραστηριοποιούνται για το σκοπό αυτό (after care), όπως π.χ. η «Επάνοδος».
27. Δημιουργία ειδικών κοινωνικών προγραμμάτων ενημερωτικού χαρακτήρα, που να βοηθούν στη προοδευτική εξάλειψη των προκαταλήψεων που στιγματίζουν και περιθωριοποιούν τους πρώην κατάδικους και δυσχεραίνουν την επανένταξή τους στην κοινωνία.
28. Καθιέρωση του θεσμού του “ιερέα φυλακής”, σε συνεργασία με την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος και δυνατότητα τελέσεως των ακολουθιών εντός της φυλακής. Αντίστοιχη δυνατότητα να υπάρχει και για τους κρατούμενους που πιστεύουν σε άλλα δόγματα και θρησκείες, εάν το επιθυμούν.
29. Δημιουργία ξενώνων φιλοξενίας και συνεργασία με συμβεβλημένα ξενοδοχεία σε όλη την Ελλάδα ώστε αυτοί που αποφυλακίζονται να έχουν που να μείνουν με αξιοπρέπεια στα πρώτα βήματα επανένταξης τους. Αυτή η υποστήριξη να παρέχεται για εύλογο χρονικό διάστημα, προς αποφυγή του ψυχολογικού φαινομένου της “ιδρυματοποίησης” και της έλλειψης κινήτρου για ενεργοποίηση.

[1] O Αριστοτέλης Οικονόμου: Εισαγγελέας του Εφετείου Αθηνών από το 1875 έως το 1878. Εκδότης της εφημερίδας “Εφημερίς των Φυλακών”, κατέβαλε άοκνες προσπάθειες για την αναμόρφωση των φυλακών. Αλληλογραφούσε με τους κρατούμενους, αξιοποίησε τις πληροφορίες από τη λειτουργία των φυλακών σε άλλες χώρες. Πρότεινε εκσυγχρονιστικές λύσεις για τη λειτουργία τους, για την κατάταξη του εγκληματία ανάλογα με το είδος των εγκλημάτων που έχει διαπράξει, για την τεχνική εκπαίδευση και τη θρησκευτική διδασκαλία των κρατουμένων, τη μετασωφρονιστική μέριμνα καθώς και για τη μόρφωση του προσωπικού των φυλακών. Μερίμνησε για τη δημιουργία συνεταιρισμών με σκοπό την οικοδόμηση σύγχρονων φυλακών.